Hầu hết siêu thị ở Philippines đều dùng túi giấy để đựng hàng hóa cho khách
Bài học quản lý rác thải nhựa từ Philipin
Núi rác nhựa ở Philipin. Trước đại dịch, Philipin được xem là thiên đường của các sản phẩm đóng gói nhựa sử dụng một lần. Theo báo cáo của Liên minh toàn cầu về các giải pháp thay thế lò đốt (GAIA) công bố năm 2019, Philipin đã sử dụng một lượng khổng lồ các túi ni-lông dùng một lần. Mỗi ngày có tới gần 48 triệu túi nhựa dùng để mua hàng ở Philipin, tương đương với 60 tỷ túi bao bì nhựa một năm.
Nhựa sử dụng một lần đang là mối quan tâm ngày càng lớn ở Philipin, nhưng những bao bì nhỏ, bao bì đóng kín mới là điều đặc biệt đáng báo động. Chúng chiếm khoảng 52% lượng rác thải nhựa không thể tái chế. Các bao bì này tích tụ trong môi trường, gây ô nhiễm, tắc nghẽn đường thoát nước, gây hại động vật hoang dã, đe dọa sinh kế ngư dân và ngành du lịch.
Theo nghiên cứu của GAIA năm 2019, trong số 164 triệu sản phẩm đóng gói được người Philipin sử dụng mỗi ngày, bao bì nhiều lớp chiếm 62%, tương đương với khoảng 101 triệu bao bì nhiều lớp bị bỏ ra thùng rác mỗi ngày. Những bao bì nhiều lớp này thường được sử dụng để đựng chất lỏng như: dầu gội, đồ uống, bột sữa, nước trái cây, cà phê,... 38% còn lại, tương đương với 62 triệu bao bì nhựa một lớp mỗi ngày, được sử dụng để đựng đồ ăn nhẹ và chất tẩy rửa.
Bao bì nhựa sử dụng nhiều ở đô thị có điều kiện kinh tế, xã hội thấp. Trong số 10 người được hỏi thì 6 người Philipin thừa nhận sử dụng đồ nhựa dùng một lần, dưới dạng hộp hoặc bao gói. Trong đó, 65% người sử dụng sản phẩm đóng gói thuộc nhóm người có thu nhập thấp. Một nghiên cứu được thực hiện bởi Trung tâm Nghiên cứu Khoa học Xã hội và Giáo dục tại Đại học Santo Tomas (UST) với 1.200 cư dân ở ba thành phố Quezon, Manila và Caloocan (tạo ra chất thải cao nhất của Philipin). Trong đó có 3 phần 4 số người được hỏi là thu nhập thấp hoặc bằng lương tối thiểu, 42% số đó thường xuyên sử dụng sản phẩm đóng gói hàng ngày, 40% sử dụng từ một đến ba lần một tuần, và 18% sử dụng bốn đến sáu lần một tuần.
Bao bì nhựa sử dụng ở đô thị nhiều hơn vùng nông thôn. Trong khi bao bì chiếm tỷ lệ chính trong dòng chất thải ở cả nông thôn và thành thị, thì mức tiêu thụ các sản phẩm đóng gói ở các khu vực đô thị hóa thường cao hơn so với các khu vực nông thôn. GAIA ước tính mức tiêu thụ sản phẩm đóng gói bình quân đầu người trên toàn Philipin là 1,64 cái mỗi ngày, nhưng riêng thành phố Quezon mức độ đô thị hóa cao, là 6 cái mỗi ngày trên một người.
Trong nghiên cứu của UST, đồ uống chiếm vị trí hàng đầu trong các sản phẩm bao bì thường xuyên được sử dụng nhất, như: cà phê hòa tan, đồ uống nước, những sản phẩm bột. Tiếp theo là các sản phẩm chăm sóc cá nhân hoặc vệ sinh, như xà phòng và dầu gội đầu. Xếp ở vị trí thứ ba là các sản phẩm tẩy rửa gia dụng, nguyên liệu nấu ăn và gia vị…
Văn hóa Tingi dân đến khủng hoảng rác thải nhựa ở Philipin? Văn hóa tingi, tức là chỉ lấy hoặc sử dụng phần nhỏ của một sản phẩm. Không chỉ với sản phẩm đóng gói có nhãn hiệu, mà còn với cả những thứ rất nhỏ, vài nhánh tỏi, vài muỗng canh, dầu ăn hoặc dấm,…đều được cho vào túi nilong. Văn hóa Tingi của người Philipin bắt nguồn từ thời thuộc địa, tiếp tục cho đến thời kỳ hậu chiến. Bởi mua từng phần nhỏ sản phẩm trở thành một chiến lược sống còn của người Philipin giúp tiết kiệm tiền bạc.
Tuy nhiên, sự tồn tại không ngừng của sản phẩm đóng gói, đang tạo ra lượng rác thải không lồ, không kịp xử lý làm mất mỹ quan và ô nhiễm biển của nước này. Sản phẩm đóng gói mang đến một cái giá quá đắt cho sức khỏe người dân, xã hội và môi trường. Nhưng tất cả các tổn hại về môi trường này, không được tính trong chi phí sản xuất sản phẩm của doanh nghiệp. Nói cách khác, các nhà sản xuất không phải trả phí cho ô nhiễm môi trường và các tác động có hại đối với sức khỏe con người. Họ còn cho rằng, sản phẩm đóng gói của họ đang “giúp đỡ những người nghèo”. Do vậy, những gánh nặng quản lý chất thải hiện thuộc về Chính phủ và Chính phủ lại lấy tiền thuế của người dân để khắc phục hậu quả.
Tại Philipin, ngay cả các Thành phố thực hành “Không Rác thải” như: San Fernando, Pampanga, hoặc các thành phố đang theo đuổi các chiến lược giảm thiểu và phân loại rác tại nguồn, cũng đang phải đối mặt với thách thức quản lý rác nhựa, đặc biệt là các sản phẩm đóng gói. Dù đã có nhiều sáng kiến, nhưng các thành phố kiểu mẫu này vẫn đang phải vật lộn với nhựa không thể tái chế.
Các sáng kiến để quản lý nhựa sử dụng một lần ở Philipin. Tại Philipin đã được 300 đơn vị chính quyền từ các tỉnh đến các quận huyện, thông qua các sắc lệnh quy định việc sử dụng nhựa một lần. Trong đó có nhiều đơn vị tập trung vào các quy định liên quan đến túi nhựa mua sắm: Đánh thuế cao với việc sử dụng túi nhựa hoặc cấm hoàn toàn để ủng hộ các vật liệu bền vững hơn. Một số chính quyền địa phương như: El Nido, Palawan và Thành phố Quezon, San Fernando, Pampanga đang đặt giấc mơ mở rộng hạn chế rác thải nhựa, từ túi nhựa đến chai nước, ống hút, muỗng nĩa, thanh khuấy và hộp xốp, cùng nhiều loại khác.
Tỉnh đảo Siquijor đã thông qua một sắc lệnh vào tháng 10/2018 nhằm loại bỏ dần việc sử dụng các loại nhựa một lần, bắt đầu từ việc cấm nhựa bao bì thứ cấp (túi mua sắm). Kể từ tháng 2/2019, ngoài túi mua sắm, túi bóng kính, cũng bị cấm sử dụng. Cuối cùng, vào tháng 5/2019, việc bán các sản phẩm xốp và các hộp đựng dùng một lần khác đã bị cấm. Đô thị Malay, nơi có hòn đảo nghỉ mát Boracay, đã thông qua một sắc lệnh vào năm 2018 cấm đồ nhựa sử dụng một lần. Đây cũng là một phần trong nỗ lực quảng bá điểm đến thân thiện với môi trường. Sắc lệnh này bao gồm danh sách đầy đủ các loại đồ nhựa dùng một lần, mà các cơ sở lưu trú và ăn uống không được cung cấp: bàn chải đánh răng, tuýp kem đánh răng, cốc nhựa, muỗng nĩa, mũ tắm, dao cạo râu và quan trọng nhất là các gói cà phê, đường, kem đánh răng, dầu gội và dầu xả.
Tuy nhiên, chính sách thiếu nhất quán trên toàn lãnh thổ, khi mỗi địa phương quy định một mức độ khác nhau và gây ra tình trạng vượt rào. Người dân vẫn có thể bước qua một địa phương khác để mua và sử dụng túi nhựa mà không gặp trở ngại từ quy định nào. Ngoài ra, các khu vực ranh giới giữa các tỉnh cũng sinh ra tình trạng sử dụng đồ nhựa vô tội vạ. Thành phố San Carlos ở Negros Occidental đã gặp phải những thách thức trong việc thực hiện lệnh cấm nhựa. Nhà chức trách phải tuần tra trên ranh giới đường cao tốc, để cấm những người tại địa bàn lân cận (không có quy định hạn chế đồ nhựa) mang đồ nhựa vào thành phố. Bên cạnh đó, việc cấm một loại nhựa sử dụng một lần cũng dễ dẫn đến người tiêu dùng chuyển mục đích sử dụng sang một loại nhựa hoặc vật liệu khác, có tác hại tương đương. Chẳng hạn như túi giấy, vì để sản xuất 1 túi giấy thì tổn hại về môi trường cũng tương tự túi nhựa.
Quản lý chất thải nhựa cuối cùng là mối quan tâm của quốc gia, là điều không thể thiếu trong chính sách quốc gia toàn diện, nhất quán. Bên cạnh đó, cần phát triển danh sách các vật liệu thân thiện với môi trường để thay thế sản phẩm nhựa. Cuối cùng cần có lực lượng thực thi chính sách đầy đủ, thường xuyên và thích hợp. Một chính sách như vậy sẽ là hài hòa và mang lại hiệu quả bền vững.
Núi rác nhựa ở Philipin. Trước đại dịch, Philipin được xem là thiên đường của các sản phẩm đóng gói nhựa sử dụng một lần. Theo báo cáo của Liên minh toàn cầu về các giải pháp thay thế lò đốt (GAIA) công bố năm 2019, Philipin đã sử dụng một lượng khổng lồ các túi ni-lông dùng một lần. Mỗi ngày có tới gần 48 triệu túi nhựa dùng để mua hàng ở Philipin, tương đương với 60 tỷ túi bao bì nhựa một năm.
Nhựa sử dụng một lần đang là mối quan tâm ngày càng lớn ở Philipin, nhưng những bao bì nhỏ, bao bì đóng kín mới là điều đặc biệt đáng báo động. Chúng chiếm khoảng 52% lượng rác thải nhựa không thể tái chế. Các bao bì này tích tụ trong môi trường, gây ô nhiễm, tắc nghẽn đường thoát nước, gây hại động vật hoang dã, đe dọa sinh kế ngư dân và ngành du lịch.
Theo nghiên cứu của GAIA năm 2019, trong số 164 triệu sản phẩm đóng gói được người Philipin sử dụng mỗi ngày, bao bì nhiều lớp chiếm 62%, tương đương với khoảng 101 triệu bao bì nhiều lớp bị bỏ ra thùng rác mỗi ngày. Những bao bì nhiều lớp này thường được sử dụng để đựng chất lỏng như: dầu gội, đồ uống, bột sữa, nước trái cây, cà phê,... 38% còn lại, tương đương với 62 triệu bao bì nhựa một lớp mỗi ngày, được sử dụng để đựng đồ ăn nhẹ và chất tẩy rửa.
Bao bì nhựa sử dụng nhiều ở đô thị có điều kiện kinh tế, xã hội thấp. Trong số 10 người được hỏi thì 6 người Philipin thừa nhận sử dụng đồ nhựa dùng một lần, dưới dạng hộp hoặc bao gói. Trong đó, 65% người sử dụng sản phẩm đóng gói thuộc nhóm người có thu nhập thấp. Một nghiên cứu được thực hiện bởi Trung tâm Nghiên cứu Khoa học Xã hội và Giáo dục tại Đại học Santo Tomas (UST) với 1.200 cư dân ở ba thành phố Quezon, Manila và Caloocan (tạo ra chất thải cao nhất của Philipin). Trong đó có 3 phần 4 số người được hỏi là thu nhập thấp hoặc bằng lương tối thiểu, 42% số đó thường xuyên sử dụng sản phẩm đóng gói hàng ngày, 40% sử dụng từ một đến ba lần một tuần, và 18% sử dụng bốn đến sáu lần một tuần.
Bao bì nhựa sử dụng ở đô thị nhiều hơn vùng nông thôn. Trong khi bao bì chiếm tỷ lệ chính trong dòng chất thải ở cả nông thôn và thành thị, thì mức tiêu thụ các sản phẩm đóng gói ở các khu vực đô thị hóa thường cao hơn so với các khu vực nông thôn. GAIA ước tính mức tiêu thụ sản phẩm đóng gói bình quân đầu người trên toàn Philipin là 1,64 cái mỗi ngày, nhưng riêng thành phố Quezon mức độ đô thị hóa cao, là 6 cái mỗi ngày trên một người.
Trong nghiên cứu của UST, đồ uống chiếm vị trí hàng đầu trong các sản phẩm bao bì thường xuyên được sử dụng nhất, như: cà phê hòa tan, đồ uống nước, những sản phẩm bột. Tiếp theo là các sản phẩm chăm sóc cá nhân hoặc vệ sinh, như xà phòng và dầu gội đầu. Xếp ở vị trí thứ ba là các sản phẩm tẩy rửa gia dụng, nguyên liệu nấu ăn và gia vị…
Văn hóa Tingi dân đến khủng hoảng rác thải nhựa ở Philipin? Văn hóa tingi, tức là chỉ lấy hoặc sử dụng phần nhỏ của một sản phẩm. Không chỉ với sản phẩm đóng gói có nhãn hiệu, mà còn với cả những thứ rất nhỏ, vài nhánh tỏi, vài muỗng canh, dầu ăn hoặc dấm,…đều được cho vào túi nilong. Văn hóa Tingi của người Philipin bắt nguồn từ thời thuộc địa, tiếp tục cho đến thời kỳ hậu chiến. Bởi mua từng phần nhỏ sản phẩm trở thành một chiến lược sống còn của người Philipin giúp tiết kiệm tiền bạc.
Tuy nhiên, sự tồn tại không ngừng của sản phẩm đóng gói, đang tạo ra lượng rác thải không lồ, không kịp xử lý làm mất mỹ quan và ô nhiễm biển của nước này. Sản phẩm đóng gói mang đến một cái giá quá đắt cho sức khỏe người dân, xã hội và môi trường. Nhưng tất cả các tổn hại về môi trường này, không được tính trong chi phí sản xuất sản phẩm của doanh nghiệp. Nói cách khác, các nhà sản xuất không phải trả phí cho ô nhiễm môi trường và các tác động có hại đối với sức khỏe con người. Họ còn cho rằng, sản phẩm đóng gói của họ đang “giúp đỡ những người nghèo”. Do vậy, những gánh nặng quản lý chất thải hiện thuộc về Chính phủ và Chính phủ lại lấy tiền thuế của người dân để khắc phục hậu quả.
Tại Philipin, ngay cả các Thành phố thực hành “Không Rác thải” như: San Fernando, Pampanga, hoặc các thành phố đang theo đuổi các chiến lược giảm thiểu và phân loại rác tại nguồn, cũng đang phải đối mặt với thách thức quản lý rác nhựa, đặc biệt là các sản phẩm đóng gói. Dù đã có nhiều sáng kiến, nhưng các thành phố kiểu mẫu này vẫn đang phải vật lộn với nhựa không thể tái chế.
Các sáng kiến để quản lý nhựa sử dụng một lần ở Philipin. Tại Philipin đã được 300 đơn vị chính quyền từ các tỉnh đến các quận huyện, thông qua các sắc lệnh quy định việc sử dụng nhựa một lần. Trong đó có nhiều đơn vị tập trung vào các quy định liên quan đến túi nhựa mua sắm: Đánh thuế cao với việc sử dụng túi nhựa hoặc cấm hoàn toàn để ủng hộ các vật liệu bền vững hơn. Một số chính quyền địa phương như: El Nido, Palawan và Thành phố Quezon, San Fernando, Pampanga đang đặt giấc mơ mở rộng hạn chế rác thải nhựa, từ túi nhựa đến chai nước, ống hút, muỗng nĩa, thanh khuấy và hộp xốp, cùng nhiều loại khác.
Tỉnh đảo Siquijor đã thông qua một sắc lệnh vào tháng 10/2018 nhằm loại bỏ dần việc sử dụng các loại nhựa một lần, bắt đầu từ việc cấm nhựa bao bì thứ cấp (túi mua sắm). Kể từ tháng 2/2019, ngoài túi mua sắm, túi bóng kính, cũng bị cấm sử dụng. Cuối cùng, vào tháng 5/2019, việc bán các sản phẩm xốp và các hộp đựng dùng một lần khác đã bị cấm. Đô thị Malay, nơi có hòn đảo nghỉ mát Boracay, đã thông qua một sắc lệnh vào năm 2018 cấm đồ nhựa sử dụng một lần. Đây cũng là một phần trong nỗ lực quảng bá điểm đến thân thiện với môi trường. Sắc lệnh này bao gồm danh sách đầy đủ các loại đồ nhựa dùng một lần, mà các cơ sở lưu trú và ăn uống không được cung cấp: bàn chải đánh răng, tuýp kem đánh răng, cốc nhựa, muỗng nĩa, mũ tắm, dao cạo râu và quan trọng nhất là các gói cà phê, đường, kem đánh răng, dầu gội và dầu xả.
Tuy nhiên, chính sách thiếu nhất quán trên toàn lãnh thổ, khi mỗi địa phương quy định một mức độ khác nhau và gây ra tình trạng vượt rào. Người dân vẫn có thể bước qua một địa phương khác để mua và sử dụng túi nhựa mà không gặp trở ngại từ quy định nào. Ngoài ra, các khu vực ranh giới giữa các tỉnh cũng sinh ra tình trạng sử dụng đồ nhựa vô tội vạ. Thành phố San Carlos ở Negros Occidental đã gặp phải những thách thức trong việc thực hiện lệnh cấm nhựa. Nhà chức trách phải tuần tra trên ranh giới đường cao tốc, để cấm những người tại địa bàn lân cận (không có quy định hạn chế đồ nhựa) mang đồ nhựa vào thành phố. Bên cạnh đó, việc cấm một loại nhựa sử dụng một lần cũng dễ dẫn đến người tiêu dùng chuyển mục đích sử dụng sang một loại nhựa hoặc vật liệu khác, có tác hại tương đương. Chẳng hạn như túi giấy, vì để sản xuất 1 túi giấy thì tổn hại về môi trường cũng tương tự túi nhựa.
Quản lý chất thải nhựa cuối cùng là mối quan tâm của quốc gia, là điều không thể thiếu trong chính sách quốc gia toàn diện, nhất quán. Bên cạnh đó, cần phát triển danh sách các vật liệu thân thiện với môi trường để thay thế sản phẩm nhựa. Cuối cùng cần có lực lượng thực thi chính sách đầy đủ, thường xuyên và thích hợp. Một chính sách như vậy sẽ là hài hòa và mang lại hiệu quả bền vững.
Trung tâm Truyền thông tài nguyên và môi trường
