Đa dạng sinh học đóng vai trò vô cùng to lớn đối với cuộc sống của con người và phát triển bền vững. Vì vậy, cộng đồng thế giới ngày càng quan tâm đến các giải pháp bảo tồn đa dạng sinh học. Năm 2020, Liên hợp quốc đã lựa chọn chủ đề Ngày quốc tế Đa dạng sinh học là “Our solutions are in nature” có nghĩa là “Các giải pháp của chúng ta sẵn có ở thiên nhiên”. Thông điệp này nhằm kêu gọi con người sống hài hoà với thiên nhiên, áp dụng các giải pháp dựa vào thiên nhiên để tạo sự thay đổi tích cực, đóng góp cho bảo vệ thiên nhiên, đa dạng sinh học và phát triển bền vững.
Tiếp cận nguồn gen và chia sẻ lợi ích được xem là một trong những giải pháp bảo tồn đa dạng sinh học dựa vào sử dụng bền vững nguồn gen và phát triển sinh kế cho cộng đồng. Trong khuôn khổ Dự án “Xây dựng năng lực cho việc phê chuẩn và thực hiện Nghị định thư Nagoya về tiếp cận nguồn gen và chia sẻ lợi ích tại Việt Nam” (gọi tắt là Dự án ABS) mô hình hợp tác công tư về tiếp cận nguồn gen và chia sẻ lợi ích được triển khai thí điểm tại khu vực xã Tả Phìn, huyện Sa Pa, tỉnh Lào Cai. Mô hình thí điểm về ABS được triển khai không chỉ góp phần bảo tồn và sử dụng bền vững nguồn tài nguyên di truyền trong khu vực mà còn mang lại những lợi ích thiết thực cho cộng đồng người dân địa phương.
Với địa hình chủ yếu là đồi núi, xã Tả Phìn là nơi lưu giữ và bảo tồn nhiều loài cây dược liệu quý hiếm có giá trị như bảy lá một hoa, nấm linh chi, tam thất… Thôn Tả Chải – xã Tả Phìn là nơi sinh sống chủ yếu của đồng bào dân tộc thiểu số người Dao và Mông. Kinh tế của người dân phụ thuộc chủ yếu vào các hoạt động canh tác nông lâm nghiệp, đặc biệt là khai thác các loài thảo dược để chữa bệnh. Trước đây, bà con chỉ khai thác cây thuốc với mục đích sử dụng trong gia đình. Từ khi Sa Pa trở thành điểm du lịch hấp dẫn nhiều cửa hàng thuốc, dịch vụ thuốc tắm mọc lên khắp nơi để phục vụ du khách. Chính vì vậy, nhiều loài dược liệu quý trước đây rất sẵn ở khu vực Hoàng Liên thì trong những năm gần đây đã không còn quan sát thấy. Khi các loài cây thuốc bị thương mại hóa và khai thác tận diệt, những tri thức truyền thống về sử dụng cây cỏ thiên nhiên để chăm sóc sức khỏe từ ngàn đời của người dân địa phương cũng có nguy cơ bị thất truyền.
Trước thực trạng đó, Dự án ABS đã phối hợp với Sở Tài nguyên và Môi trường, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Lào Cai và đơn vị tư vấn tiến hành điều tra, khảo sát đánh giá nguồn gen cây thuốc, từ đó khoanh vùng để thực hiện mô hình thí điểm công tư về tiếp cận nguồn gen và chia sẻ lợi ích. Để thực hiện mô hình thí điểm, Hợp đồng nguyên tắc 20 năm và Hợp đồng giao khoán hàng năm 65 ha khu vực rừng tại thôn Tả Chải, xã Tả Phìn đã được giao khoán cho cộng đồng thôn Tả Chải, xã Tả Phìn bảo vệ và sử dụng. Đây là lần đầu tiên Hợp đồng nguyên tắc được ký giữa chủ rừng và cộng đồng trong thời gian 20 năm, nhằm nâng cao trách nhiệm của cộng đồng địa phương trong việc bảo vệ rừng và cũng để cộng đồng an tâm thực hiện các hoạt động về bảo tồn và thu hái bền vững các lâm sản ngoài gỗ trong khu vực được giao khoán.
Để thực hiện các hoạt động theo Kế hoạch quản lý tại mô hình thí điểm, nhóm quản lý gồm 19 thành viên đại diện cho cộng đồng thôn Tả Chải đã được UBND xã Tả Phìn thành lập với nhiệm vụ tuần tra, giám sát và bảo vệ rừng, thiết lập các cột mốc giới, hành lang bảo vệ rừng. Cùng với đó, Dự án cũng phối hợp với UBND xã Tả Phìn, cộng đồng địa phương xây dựng Quy ước về bảo tồn và sử dụng bền vững nguồn gen tại khu vực rừng thí điểm nhằm bảo tồn và phát triển tại chỗ nguồn gen cây thuốc quý hiếm, góp phần bảo tồn hệ sinh thái rừng tự nhiên và tạo nguồn sinh kế bền vững cho cộng đồng địa phương.
Dự án đã hỗ trợ cộng đồng xây dựng 01 vườn ươm các loài cây thuốc, hướng dẫn kỹ thuật canh tác, chăm sóc, bảo tồn, thu hái và sử dụng bền vững cây thuốc. Bên cạnh đó, Dự án cũng hỗ trợ các hộ dân trồng các loại cây thuốc dưới tán rừng và chuyển đổi đất trồng ngô, hoa màu sang trồng cây thuốc quý, có giá trị kinh tế cao như: Đìa giản, Puồng đìa pua, Puồng đìa nhau, Dàng nải, Tùng dè, Phìu hỏa…
Để đảm bảo việc sử dụng bền vững nguồn gen cây thuốc, Dự án đã phối hợp với đơn vị tư vấn hỗ trợ doanh nghiệp cộng đồng tại xã Tả Phìn nghiên cứu và phát triển sản phẩm xoa bóp dựa trên tri thức truyền thống về sử dụng cây thuốc giảm đau của người Dao và người Mông. Hiện nay, việc nghiên cứu công thức và quy trình bào chế sản phẩm đã đạt được kết quả đáp ứng yêu cầu và dự kiến trong thời gian tới sản phẩm sẽ được sản xuất thương mại. Song song với đó, để thực hiện các quy định tại Luật Đa dạng sinh học và Nghị định số 59/2017/NĐ-CP về quản lý tiếp cận nguồn gen và chia sẻ lợi ích từ việc sử dụng nguồn gen, các lợi ích thu được từ việc thương mại hóa sản phẩm xoa bóp này sẽ được doanh nghiệp cam kết chia sẻ cho Bên cung cấp nguồn gen cây thuốc, người dân cộng đồng địa phương và các bên liên quan thông qua các Hợp đồng ABS đang được các bên thương thảo, thống nhất. Đây cũng là việc thử nghiệm áp dụng cơ chế mới về tiếp cận nguồn gen và chia sẻ lợi ích trong thực tiễn.
Triển khai hiệu quả mô hình hợp tác công tư về tiếp cận nguồn gen và chia sẻ lợi ích đem lại nhiều cơ hội phát triển cho người dân địa phương dựa trên chính tri thức truyền thống do họ nắm giữ và nguồn tài nguyên di truyền tại địa phương. Đây chính là giải pháp giúp cho con người sống hài hòa với thiên nhiên, tạo nguồn sinh kế bền vững, góp phần cho công tác bảo tồn và sử dụng bền vững đa dạng sinh học.
Tiếp cận nguồn gen và chia sẻ lợi ích được xem là một trong những giải pháp bảo tồn đa dạng sinh học dựa vào sử dụng bền vững nguồn gen và phát triển sinh kế cho cộng đồng. Trong khuôn khổ Dự án “Xây dựng năng lực cho việc phê chuẩn và thực hiện Nghị định thư Nagoya về tiếp cận nguồn gen và chia sẻ lợi ích tại Việt Nam” (gọi tắt là Dự án ABS) mô hình hợp tác công tư về tiếp cận nguồn gen và chia sẻ lợi ích được triển khai thí điểm tại khu vực xã Tả Phìn, huyện Sa Pa, tỉnh Lào Cai. Mô hình thí điểm về ABS được triển khai không chỉ góp phần bảo tồn và sử dụng bền vững nguồn tài nguyên di truyền trong khu vực mà còn mang lại những lợi ích thiết thực cho cộng đồng người dân địa phương.
Với địa hình chủ yếu là đồi núi, xã Tả Phìn là nơi lưu giữ và bảo tồn nhiều loài cây dược liệu quý hiếm có giá trị như bảy lá một hoa, nấm linh chi, tam thất… Thôn Tả Chải – xã Tả Phìn là nơi sinh sống chủ yếu của đồng bào dân tộc thiểu số người Dao và Mông. Kinh tế của người dân phụ thuộc chủ yếu vào các hoạt động canh tác nông lâm nghiệp, đặc biệt là khai thác các loài thảo dược để chữa bệnh. Trước đây, bà con chỉ khai thác cây thuốc với mục đích sử dụng trong gia đình. Từ khi Sa Pa trở thành điểm du lịch hấp dẫn nhiều cửa hàng thuốc, dịch vụ thuốc tắm mọc lên khắp nơi để phục vụ du khách. Chính vì vậy, nhiều loài dược liệu quý trước đây rất sẵn ở khu vực Hoàng Liên thì trong những năm gần đây đã không còn quan sát thấy. Khi các loài cây thuốc bị thương mại hóa và khai thác tận diệt, những tri thức truyền thống về sử dụng cây cỏ thiên nhiên để chăm sóc sức khỏe từ ngàn đời của người dân địa phương cũng có nguy cơ bị thất truyền.
Trước thực trạng đó, Dự án ABS đã phối hợp với Sở Tài nguyên và Môi trường, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Lào Cai và đơn vị tư vấn tiến hành điều tra, khảo sát đánh giá nguồn gen cây thuốc, từ đó khoanh vùng để thực hiện mô hình thí điểm công tư về tiếp cận nguồn gen và chia sẻ lợi ích. Để thực hiện mô hình thí điểm, Hợp đồng nguyên tắc 20 năm và Hợp đồng giao khoán hàng năm 65 ha khu vực rừng tại thôn Tả Chải, xã Tả Phìn đã được giao khoán cho cộng đồng thôn Tả Chải, xã Tả Phìn bảo vệ và sử dụng. Đây là lần đầu tiên Hợp đồng nguyên tắc được ký giữa chủ rừng và cộng đồng trong thời gian 20 năm, nhằm nâng cao trách nhiệm của cộng đồng địa phương trong việc bảo vệ rừng và cũng để cộng đồng an tâm thực hiện các hoạt động về bảo tồn và thu hái bền vững các lâm sản ngoài gỗ trong khu vực được giao khoán.
Để thực hiện các hoạt động theo Kế hoạch quản lý tại mô hình thí điểm, nhóm quản lý gồm 19 thành viên đại diện cho cộng đồng thôn Tả Chải đã được UBND xã Tả Phìn thành lập với nhiệm vụ tuần tra, giám sát và bảo vệ rừng, thiết lập các cột mốc giới, hành lang bảo vệ rừng. Cùng với đó, Dự án cũng phối hợp với UBND xã Tả Phìn, cộng đồng địa phương xây dựng Quy ước về bảo tồn và sử dụng bền vững nguồn gen tại khu vực rừng thí điểm nhằm bảo tồn và phát triển tại chỗ nguồn gen cây thuốc quý hiếm, góp phần bảo tồn hệ sinh thái rừng tự nhiên và tạo nguồn sinh kế bền vững cho cộng đồng địa phương.
Dự án đã hỗ trợ cộng đồng xây dựng 01 vườn ươm các loài cây thuốc, hướng dẫn kỹ thuật canh tác, chăm sóc, bảo tồn, thu hái và sử dụng bền vững cây thuốc. Bên cạnh đó, Dự án cũng hỗ trợ các hộ dân trồng các loại cây thuốc dưới tán rừng và chuyển đổi đất trồng ngô, hoa màu sang trồng cây thuốc quý, có giá trị kinh tế cao như: Đìa giản, Puồng đìa pua, Puồng đìa nhau, Dàng nải, Tùng dè, Phìu hỏa…
Để đảm bảo việc sử dụng bền vững nguồn gen cây thuốc, Dự án đã phối hợp với đơn vị tư vấn hỗ trợ doanh nghiệp cộng đồng tại xã Tả Phìn nghiên cứu và phát triển sản phẩm xoa bóp dựa trên tri thức truyền thống về sử dụng cây thuốc giảm đau của người Dao và người Mông. Hiện nay, việc nghiên cứu công thức và quy trình bào chế sản phẩm đã đạt được kết quả đáp ứng yêu cầu và dự kiến trong thời gian tới sản phẩm sẽ được sản xuất thương mại. Song song với đó, để thực hiện các quy định tại Luật Đa dạng sinh học và Nghị định số 59/2017/NĐ-CP về quản lý tiếp cận nguồn gen và chia sẻ lợi ích từ việc sử dụng nguồn gen, các lợi ích thu được từ việc thương mại hóa sản phẩm xoa bóp này sẽ được doanh nghiệp cam kết chia sẻ cho Bên cung cấp nguồn gen cây thuốc, người dân cộng đồng địa phương và các bên liên quan thông qua các Hợp đồng ABS đang được các bên thương thảo, thống nhất. Đây cũng là việc thử nghiệm áp dụng cơ chế mới về tiếp cận nguồn gen và chia sẻ lợi ích trong thực tiễn.
Triển khai hiệu quả mô hình hợp tác công tư về tiếp cận nguồn gen và chia sẻ lợi ích đem lại nhiều cơ hội phát triển cho người dân địa phương dựa trên chính tri thức truyền thống do họ nắm giữ và nguồn tài nguyên di truyền tại địa phương. Đây chính là giải pháp giúp cho con người sống hài hòa với thiên nhiên, tạo nguồn sinh kế bền vững, góp phần cho công tác bảo tồn và sử dụng bền vững đa dạng sinh học.
